Kayalık Ötegezegen ve Kararlı Tayfsal Gözlemler için Eşel Tayfçekeri (ESPRESSO) ilk ışığını başarılı bir şekilde aldı. ESO’nun Şili’deki Çok Büyük Teleskopu üzerine kurulan ESPRESSO ev sahibi yıldızların yaydığı ışıkta meydana gelen küçük değişimleri oldukça hassas bir şekilde izleyerek sahip oldukları ötegezegenleri bulmaya çalışacak. Işık toplama gücü 16-metrelik bir teleskopun gücüne eşit olacak şekilde, ilk kez bir aygıt dört VLT teleskopunun tamamından gelen ışığı toplayabilecek.
ESPRESSO Şili’nin kuzeyindeki Paranal Gözlemevinde bulunan ESO’nun Çok Büyük teleskopu üzerine takılarak ilk ışığını aldı [1]. Bu yeni, üçüncü-nesil eşel tayfçekeri La Silla Gözlemevinde bulunan ESO’nun oldukça başarılı HARPS aygıtının yerini alacaktır. HARPS hız ölçümlerinde saniyede bir metre civarında hassasiyete erişebilirken, ESPRESSO sadece birkaç santimetre civarında bir hassasiyeti gelişen teknoloji ve çok daha büyük bir teleskopla hedeflemektedir.
İsviçre’deki Cenevre Üniversitesi’nden ESPRESSO proje lideri bilimci Francesco Pepe aygıtın önemini şu şekilde açıklıyor: “Bu başarı birçok insanın 10 yıldan uzun süren çabalarının bir sonucudur. ESPRESSO sadece HARPS gibi bir önceki aygıtlarımızın evrimleşmesi değil, daha yüksek çözünürlüğü ve hassasiyeti ile dönüşümsel olacaktır. Daha önceki aygıtlardan farklı olarak VLT’nin tüm toplama gücünü kullanarak — 16-metrelik bir teleskop üzerindeymiş gibi dört VLT Birim teleskopu ile aynı anda çalışacaktır. ESPRESSO en az on yıl süreyle en başarılı aygıt olarak kalacaktır — şimdi ilk kayalık gezegenimizi bulmak için sabırsızlanıyorum!”
ESPRESSO gezegene sahip yıldızların tayflarındaki çok küçük değişimleri tespit edebilmektedir. Bu dikey hız yöntemi etkili bir yöntemdir çünkü yıldızın etrafında dolanan gezegenin kütle çekim etkisi yıldız üzerinde hafif bir “tedirginliğe” neden olmaktadır. Gezegen ne kadar küçükse bu etki de daha az görülmektedir, bu nedenle kayalık ve muhtemel yaşam barındıran ötegezegenlerin tespit edilebilmesi için çok yüksek hassasiyetlerde çalışabilen aygıtlara ihtiyaç duyulmaktadır. Bu yöntem sayesinde ESPRESSO şimdiye kadarki en hafif gezegeni bulabilecektir [2].
Test gözlemlerinde yıldızlar ve bilinen gezegen sistemleri yer aldı. Eldeki HARPS verileri ile karşılaştırıldığında ESPRESSO’nun benzer nitelikteki verileri çok daha kısa bir sürede alabileceği görüldü.
Aygıt bilimci Gaspare Lo Curto (ESO) durumdan memnun: “ESPRESSO’yu bu hale getirmek büyük bir başarı, bunu ESO içindeki birçok farklı grup ve uluslararası bir konsorsiyumdan gelen katkılar sayesinde gerçekleştirdik: mühendisler, gökbilimciler ve yönetim katkılarıyla. Sadece aletin kendisini kurmadılar, aynı zamanda dört VLT Birim teleskopundan birlikte gelecek ışığın karmaşık optiği de önemliydi.”
ESPRESSO’nun ana hedefi gezegen avcılığını bir sonraki aşamaya taşıyarak, daha küçük kütleli gezegenleri bulmak ve atmosferlerini incelemek olsa da, başka birçok uygulaması da mevcuttur. Doğadaki fiziksel sabitlerin evrenin gençliğinden günümüze değişip değişmediklerini test etmek için dünyanın en güçlü aracı haline gelmiştir. Böylesine küçük değişimler bazı temel fizik teorilerince tahmin ediliyor olsa da, şimdiye kadar tatmin edici gözlemler yapılamamıştır.
ESO’nun Aşırı Büyük teleskopu çalışmaya başladığında, şu anda tasarım aşamasındaki HIRES, dikey hız yöntemini kullanarak daha da küçük, Dünya’ya benzer boyutlardaki ötegezegenleri tespit edebilecektir.
Notlar
[1] ESPRESSO’yu tasarlayan ve üreten konsorsiyum üyeleri arasında: the Astronomical Observatory of the University of Geneva and University of Bern, İsviçre; INAF–Osservatorio Astronomico di Trieste and INAF–Osservatorio Astronomico di Brera, İtalya; Instituto de Astrofísica de Canarias, İspanya; Instituto de Astrofisica e Ciências do Espaço, Universities of Porto and Lisboa, Portekiz; ve ESO yer almaktadır. Eş-yürütücüler Francesco Pepe (University of Geneva, İsviçre), Stefano Cristiani (INAF–Osservatorio Astronomico di Trieste, İtalya), Rafael Rebolo (IAC, Tenerife, İspanya) ve Nuno Santos’tur (Instituto de Astrofisica e Ciencias do Espaco, Universidade do Porto, Portekiz).
[2] Dikey hız yöntemiyle gökbilimciler gezegenin kütlesini ve yörüngesini ölçebilmektedir. Geçiş yöntemi gibi diğer yöntemlerle birleştirildiğinde, daha fazla bilgi elde edilebilmektedir — örneğin, gezegenin boyutları ve yoğunluğu gibi. ESO’nun Paranal Gözlemevindeki Yeni Nesil Geçiş Taraması (NGTS) ötegezegenleri bu şekilde avlamaktadır.
ESO-Türkiye (Arif Solmaz. Çağ Üniversitesi, Uzay Gözlem ve Araştırma Merkezi, Mersin)
