Eski ve yeni gözlemlerin karışımı ilginç çift yıldız sistemini gözler önüne serdi
ESO’nun Çok Büyük Teleskop Girişim-ölçeri ile sarı renkli en büyük yıldız görüntülendi — ve bu, şimdiye kadar bulunan en büyük on yıldızdan biri. Bir çift yıldız sisteminin üyesi olan hiper-yıldızın çapı Güneş’in 1300 katı, yoldaş yıldız ise kendisi ile yakın temas halinde. Bazılarını amatör gökbilimcilerin gerçekleştirdiği 60 yıldan uzun süren gözlemlere göre bu nadir ve dikkat çekici nesne çok çabuk bir şekilde değişim gösteriyor ve yaşamanın son dönemlerini geçiriyor.
ESO’nun Çok Büyük Teleskop Girişimölçer’ini (VLTI) kullanan Olivier Chesneau (Côte d’Azur Gözlemevi, Nice, Fransa) ve uluslar-arası bir gökbilimciler ekibi hiper-dev yıldız HR 5171 A’nın [1] kesinlikle bir dev olduğunu buldular — Güneş’in çapının 1300 katı ve beklenilenden çok daha büyük [2]. Bu kendisini bilinen en büyük sarı yıldız haline getirdi. Ayrıca bilinen en büyük on yıldızdan biri oldu — ünlü kırmızı süper-dev Betelgeuse’den % 50 daha büyük — parlaklığı ise Güneş’in yaklaşık bir milyon katı kadar.
“Yeni gözlemler ayrıca yıldızın yakın bir yoldaşa sahip olduğunu gösterdi ki, bu gerçekten sürpriz oldu,” diyor Chesneau. “İki yıldız birbirlerine o kadar yakınlar ki, birbirlerine dokunuyorlar ve tüm sistem dev bir yer fıstığına benziyor.”
Farklı tekil teleskoplardan alınan çoklu gözlemleri birleştirerek çapı 140 metreye kadar çıkan dev bir teleskop oluşturmak için gökbilimciler girişim-ölçüm adlı yöntemi kullandılar. Yeni sonuçlar, ekibi yıldızın 60 yıldan fazladır yapılmış olan eski gözlemlerini de incelemeye yöneltti, böylece geçmişteki davranışlarını da görebildiler [3].
Sarı hiper-dev yıldızlar oldukça nadir bulunur, gökadamızda yaklaşık on kadar olduğu biliniyor — en iyi bilinen örneği Rho Cassiopeiae’dır. Bunlar bilinen en parlak ve büyük yıldızlar arasındadır ve hızlıca değişim gösterdikleri ve dengesiz devam eden, yaşamlarının son dönemlerindedirler.
Yeryüzünden 12 000 ışık-yılı uzaklığında bulunan yıldız, gözleri keskin olan gözlemciler tarafından çıplak gözle görülebilmektedir [4]. HR 5171 A’nın geçtiğimiz 40 yıl boyunca giderek büyüdüğü bulundu, büyüdükçe daha da soğuyor ve yıldız evrimindeki bu değişimi görebiliyoruz. Sadece birkaç yıldız bu çok kısa süren aşamada yakalanabildi, bu süreçte hızlıca evrimleşirken, sıcaklıklarında çarpıcı bir değişim meydana gelmektedir.
Yıldızın değişen parlaklık verilerini inceleyerek ve diğer gözlemevlerinden alınan gözlemleri kullanarak, gökbilimciler nesnenin bir örten çift sistemin bileşeni olduğunu ve küçük yıldızın, büyüğün çevresinde dolandıkça önünden ve arkasından geçiş yaptığını doğruladılar. Bu durumda yoldaş yıldız HR 5171 A’nın etrafında 1300 günde bir tur atmaktadır. Küçük yoldaşın yüzey sıcaklığı HR 5171 A’nın 5000 derece santigrat olan yüzey sıcaklığından hafifçe daha fazladır.
Chesneau şöyle bitiriyor “Bulduğumuz yoldaş yıldız HR 5171 A’nın geleceğini etkilediği için oldukça önemli, çünkü dış katmanlarını kendine doğru çekerek evriminde değişiklik yapıyor.”
Yeni keşif bu dev kısa-ömürlü sarı hiper-devleri araştırmanın önemini ortaya çıkarıyor, ve genel olarak büyük kütleli yıldızların evrim süreçlerini anlaşılmasına katkılar sağlıyor.
Notlar
[1] Yıldız ayrıca V766 Cen, HD 119796 ve HIP 67261olarak da bilinmektedir.
[2] Karşılaştırılabilir nesnelerin hepsinin Güneş’in yarıçapının 1000 ila 1500 katı olan kırmızı süper-devler oldukları ve başlangıç kütlelerinin 20–25 Güneş kütlesini geçmediği görülüyor. Sarı süper-dev yıldızın yarıçapının Güneş’inkinin 400–700 katı olduğu bekleniyordu.
[3] Tayfsal veriler Güney Afrika Gökbilim Gözlemevi’ndeki (SAAO) Anglo-Australian Teleskopu ve Londro Üniversitesi Eşel Tayfçekeri (UCLES) ile Şili Pontificia Üniversitesi’ndeki (PUC) PUCHEROS ve Gemini Güney Teleskopu üzerindeki Yakın-Kırmızı-Ötesi Koronografik Görüntüleyici (NICI) ile elde edilen koronograf gözlemleri ile elde edilmiştir. Güney Afrika Gökbilim Gözlemevi tarafından elde edilmiş olan kırmızı-ötesi fotometrik bilgilerini de içeren fotometrik veri setleri arşivi 1975’ten 2013 yılına kadar olan süreyi ve diğer veri setleri ise 1983 ila 2002 yıllarını kapsamaktadır, bunlar arasında amatör gözlemler de yer almaktadır. Amatör gökbilimci Sebastian Otero tarafından yapılan gözlemlerin (2000-2013) yazarlar tarafından profesyonel sonuçlarla “mükemmel” uyum içinde olduğu tespit edilmiştir, ve “amatör gözlemlerin kalitesini” gözler önüne sermiştir.
[4] HR 5171 A’nın görsel parlaklığı 6.10’dan 7.30 kadire kadar değişim göstermektedir ve Erboğa (Centaurus) takımyıldızı doğrultusunda görülebilmektedir.
ESO-Türkiye (Arif Solmaz, Çağ Üniversitesi – Uzay Gözlem ve Araştırma Merkezi, Mersin)
