Görünür ışık altında sönük görünen gama ışını patlamaları aslında evrenin en yüksek enerjili olayları arasındadır. Bu patlamaların sönük görünmesinin nedeni ise dünya ile nesne arasındaki tozlardır. Ancak Avrupa Güney Gözlemevi’nin (ESO) Şili-La Silla’daki 2.2 metrelik MPG GROND Teleskopu gama ışını patlamalarındaki sırra ilişkin yeni bir çözüm getirdi.
Gama ışını patlamaları bir saniye ile birkaç dakika arasında süren ve hızlı gelişen bir süreç olduğu için onlardan gelen yüksek enerjili ışıma ancak yörüngede dolanan teleskoplarla alınabiliyor. On üç yıl önce gökbilimciler böylesi patlamaların farklı bir türünü gördüler. Bu patlamalar haftalar, hatta yıllar sürebilen ve dünyaya ulaşan uzun ömürlü daha düşük enerjili ışıma şeklinde kendilerini ele veriyorlar.
Tüm gama ışını patlamaları (1) X-ışını yaymalarına ve x-ışını teleskoplarıyla görülebilmesine karşılık bir kısmının yolladığı ışımanın yarısının görünür ışıkla da görülebildiği belirlendi. Bu da gökbilimcilere görünür bölgede görünmeyen ve karanlıkta kalan ışımanın yeni tür bir gama ışını patlamasını işaret ettiğini gösterdi. Daha önceki açıklamalarda bu görünür bölgede göremediğimiz ışımanın uzaydaki tozdan kaynaklandığını söylüyordu.
Almanya’daki Max Planck Enstitüsü’nden Jochen Greiner: “Bu ışınları incelemek gama ışını patlamalarını ve bu nesneler hakkındaki bilgilerimizi gözden geçirmemiz açısından önemlidir” diyor.
NASA bilindiği üzere 2004 yılında uzaya Swift uydusunu fırlatmıştı. Dünya atmosferinin hemen üstündeki yörüngesine yerleşen uydunun görevi gama ışını patlamalarını bularak bunların konumlarını yer gözlemevlerine bildirmekti. Swift’ten gelen veriyi alan ESO bilimcileri hemen GROND (2) gama ışını algılayıcısını Swift’in belirlediği konuma yönelterek kaybolan ışıma bulmacasını çözdüler.
Teleskopun olayı biliyormuşçasına anında tepki vermesi ise gökbilimcileri heyecanlandırdı. Araçta görünür ve kızılötesi görüntü işleyen tayfölçerlerin dışında yedi farklı filtre de bulunuyor.
Gökbilimciler her iki teleskoptan aldıkları verileri işleyerek ışımanın miktarını ölçmeyi başardılar. Gökbilimciler bunu yaparken ışığın dünyaya ulaşana kadar geçtiği toz miktarını da hesaplarına katmayı unutmadılar. (3)
Ekip uzaydaki patlamaların uzaklığını belirlemek için Çok Büyük Teleskop (Very Large Telescope-VLA)’da olmak üzere diğer büyük teleskoplara ek olarak GROND’un verilerinden de yararlandılar. Gökbilimciler aradaki toz yoğunluğunun etkisi nedeniyle ışımanın % 60-80 oranında enerji kaybettiğini ve bu nedenle ancak % 30-50’sinin (4) görülebildiğini belirlediler. Gökbilimciler ışımanın bir kısmının bu nedenle bundan dolayı uzayda enerji yitirdiğini ve görünür ışıkla saptanamadığını belirtiyor.
“Büyük teleskoplardaki aletlere kıyasla GROND oldukça düşük fiyatlı ve basit bir alettir. Ancak bu alet gama ışın patlamalarının karanlıkta kalan kısmına ait sırrı çözmek için kullanılabilecek en uygun alettir” diyor Greiner.
Notlar:
1. Gama ışını patlamalarında 2 saniyeden uzun süren patlamalar uzun süreli, daha kısa sürenleri ise kısa süren patlamalar olarak bilinir. Bu çalışmada ele alınan gama ışını patlamaları yıldız oluşturan gökadalarda yer alan genç büyük yıldızların süpernova patlamaları sonucunda oluşur. Kısa patlamalar henüz tam olarak anlaşılabilmiş değildir. Ancak nötron yıldızları gibi iki cismin birleşmesiyle oluştuğu düşünülmektedir.
2. Gama ışınlarını algılayan GROND aleti Max Planck ve Tautenburg Gözlemevi işbirliğiyle yapılmış olup Ağustos 2007’den bu yana görev yapmaktadır.
3. Bu yılın başlarında Subaru Teleskopu’nu kullanan gökbilimciler iki yıldızın birleşmesiyle oluşacak farklı bir gama ışını patlaması olduğu öne sürülen bir patlamayı izlerken karanlık gama ışını patlamalarına ilişkin çalışmalarını yayınladılar. Geçen yıl Keck Teleskopu ile gözlemlerde 14 gama ışını patlamasına ilişkin karanlık ışımanın olası sebebinin tozdan ve patlamaların yer aldığı gökadaların bizden uzaklaşması yani kırmızıya kaymadan kaynaklandığı belirtildi. Bunun için 39 gama ışını patlamasındaki 20 karanlık gama ışını patlaması izlenmiş ve aradaki toz miktarı ölçülmüştür.
4. Çok uzakta gerçekleşen ve başlangıçta mavi olan ışıma evrenin genişlemesi nedeniyle kırmızıya kayıyor. Aradaki toz ve kırmızıya kayma nedeniyle ışıma şiddetini azaltarak sönükleşiyor. Bu yakın kızılötesi ışımayı görmek için de GROND gibi yetenekli aletlere ihtiyaç duyulur.
Kaynak: ESO
