47 Tucanae yıldız kümesinin yeni VISTA fotoğrafı
ESO’nun VISTA telekobundan elde edilen bu yeni kızılötesi imge, 47 Tucanae küresel kümesini dikkat çekici bir ayrıntıyla göstermektedir. Bu küme, milyonlarca yıldız içermekte ve içerdiği yıldızlardan pek çoğu bu sıradışı özelliklere sahip egzotik kümenin merkezinde bulunmaktadır. 47 Tucanae gibi kümelerdeki nesneleri incelemek, bu tür sıradışı kümelerin nasıl oluştuğu ve etkileştiğini anlamamıza katkıda bulunabilir. Bu imge; VISTA’nın boyutu, hassasiyeti ve ayrıcalıklı bir konumda -Şili’deki Paranal Gözlemevi’nde- olmasından ötürü çok keskin ve ayrıntılıdır.
Küresel kümeler, kütleçekimle birbirlerine bağlı eski yıldızlardan meydana gelen devasa küresel bulutlardır. Bu kümeler, tıpkı Dünya’nın çevresinde dönen uydular gibi, gökada çekirdeklerinin çevresinde dönerler. Küresel kümeler çok az toz ve gaz içerir; gaz ve tozun çoğunun ya küme yıldızlarının rüzgarları ve patlamalarıyla küme dışına atıldığı ya da kümeyle etkileşen yıldızlararası gaz tarafından kümeden uzaklaştırıldığı düşünülmektedir. Buna rağmen arda kalan madde zaten milyarlarca yıl önce bir araya gelerek küme yıldızlarının oluşmasına sebep olmuştur.
Küresel kümeler gökbilimcilerin çokça dikkatlerini çeken nesnelerdir – bahsi geçen 47 Tucanae, ya da diğer adıyla NGC 104; bizden 15 000 ışık yılı uzakta, pek çok tuhaf ve ilgi çekici yıldız ve sisteme ev sahipliği yapan büyük ve yaşlı bir küresel kümedir.
Gökkürenin güney takımyıldızı Tukan’da yer alan 47 Tucanae, Samanyolu Gökadası’nın etrafında dönmektedir. Bir ucundan diğer ucuna uzaklığı 120 ışık yılı olan bu küme o kadar büyüktür ki, 15 000 ışık yılı kadar bir mesafede olmasına rağmen gökyüzünde neredeyse dolunay kadar yer kaplar. Milyonlarca yıldıza ev sahipliği yapan 47 Tucanae, bilinen küresel kümelerin en parlak ve en kütlelilerinden biridir ve çıplak gözle de görülebilir [1]. Kümenin merkezine yakın bölgede “fırıl fırıl” dönen yıldız yığınında; X-ışını kaynakları, değişken yıldızlar, vampir yıldızlar, mavi kalanlar diye adlandırılan sıradışı parlak “normal” yıldızlar (Yaşlı ve Genç Yıldızlar Bir Arada?) ve milisaniye atarcaları olarak bilinen muazzam hızlarda dönen minik nesneler [2] gibi pek çok ilgi çekici sistem yer alır.
Çekirdeklerindeki yakıtı bitirmekte olan şişkin boyutlardaki kırmızı devler, VISTA imgesinin geneline dağılmışlardır ve parlak beyaz-sarı yıldızların oluşturduğu arkaplanda koyu kehribar sarısı renkleriyle kendilerini belli ederler. Kümenin yoğun merkezi, daha seyrek dış kısımlarıyla bir zıtlık oluşturmaktadır; arkaplanda ise Küçük Macellan Bulutu’nun muazzam sayıdaki yıldızları görülebilmektedir.
Bu imge, bize en yakın iki gökada olan Macellan Bulutları için ESON’nun VISTA (Görünür ve Kızılötesi Gökbilim Tarama Telekopu) aletiyle yapılan tarama çalışmasının bir parçasından elde edilmiştir. 47 Tucanae, Macellan Bulutları’ndan çok daha yakındır; aslında bize göre Küçük Macellan Bulutu’nun önünde yer almaktadır (Küçük Macellan’daki Yıldız Kümesi); bu sebeple belirtilen tarama çalışması kapsamında bu fotoğraf elde edilebilmiştir.
VISTA, dünyanın gökyüzünü haritalamaya tahsis edilen en büyük teleskopudur. ESO’nun Şili’deki Paranal Gözlemevi’nde yer alan bu kızılötesi teleskop; büyük aynası, geniş görüş açısı ve hassas dedektörleriyle güney gökyüzünün yepyeni görünümünü gözler önüne sermektedir. VISTA’nın bu imgesi gibi keskin kızılötesi imgelerle görünür ışık gözlemevlerinden elde edilen imgeleri birleştirerek kullanmak, gökbilimcilerin 47 Tucanae gibi nesnelerin içeriğini ve geçmişini detaylı olarak incelemesini olanaklı kılmaktadır.
Notlar
[1] Gökadamızın çevresinde dönen 150’den fazla küresel küme vardır. Bunların arasında 47 Tucanae, Omega Centauri’nin ardından ikinci en büyük kütleli olandır (eso0844).
[2] Milisaniye atarcaları, döndükçe atımlar hâlinde ışıyan yüksek manyetik alanlara ve dönüş hızlarına sahip yıldız artıkları olan normal atarcaların başka bir çeşididir. 47 Tucanae kümesinde 23 milisaniye atarcası bulunmuştur. Terzan 5 kümesi haricinde başka hiç bir küresel kümede bu kadar çok milisaniye atarcası keşfedilmemiştir (Terzan 5 Yıldız Kümesi).
ESO-Türkiye (Sıtkı Çağdaş İnam-Başkent Üniversitesi – Elektrik-Elektronik Mühendisliği Bölümü, ESON Türkiye Ekibi)
