Yeni bir keşif florinin — kemiklerimizde ve dişlerimizde florür şeklinde bulunan bir element —evrende nasıl oluştuğuna ışık tutuyor. Avrupa Güney Gözlemevi’nin (ESO) ortağı olduğu Atacama Büyük Milimetre/milimetre-altı Dizgesini ALMA) kullanan bir gökbilimciler ekibi bu elementi uzak bir gökada içinde keşfetti. Gökadanın ışığı bize 12 milyar yıldan uzun sürede geliyor.
Nature Astronomy’de yayımlanan çalışmayı yürüten BK Hertfordshire Üniversitesinden Maximilien Franco: “Her gün kullandığımız diş macununda florür şeklinde yer aldığından florini hepimiz biliyoruz,” diyor . Etrafımızdaki çoğu element gibi florin de yıldızların içinde üretilir, ancak şimdiye kadar bunun nasıl gerçekleştiğini tam olarak bilmiyorduk. “Hatta hangi tür yıldızların evrendeki florinin çoğunu ortaya çıkardığını da bilmiyorduk!”
Franco ve arkadaşları florini (hidrojen florid şeklinde) uzak gökada NGP–190387’nin büyük gaz bulutları içinde tespit etti Gördükleri ışık evren şimdiki yaşının %10’undayken, yani sadece 1.4 milyar yaşındayken yola çıkmıştı. Yıldızlar yaşamlarının sonuna geldiklerinde merkezlerindeki elementleri dışarıya attıklarından, bu tespite göre florini üreten yıldızlar hızlı bir şekilde yaşayıp ölmüş olmalılar.
Ekip evrenin tarihinde bir an gibi sayılacak, sadece birkaç milyon yıl ömürlü büyük kütleli Wolf-Rayet yıldızlarının, florinin en olası üretim yerleri olduğuna inanıyor. Ekibin bulduğu hidrojen florid miktarının açıklanması gerekiyordu. Wolf-Rayet yıldızları daha önce de kozmik florinin olası kaynağı olarak önerilmişti, ancak gökbilimciler şimdiye kadar onların bu elementi üretmede evrenin erken dönemlerindeki payını bilmiyordu.
“Bilinen en büyük kütleye sahip yıldızlar arasında bulunan ve yaşamlarının sonunda şiddetli patlamalar geçiren Wolf-Rayet yıldızlarının diş sağlığımız için bir şekilde bize yardımcı olabileceklerini gösterdik!” şakasını yapıyor Franco.
Bu yıldızların yanı sıra, geçmişte florinin üretimi ve dağıtımı konusunda diğer senaryolar da öne sürüldü. Örneğin asimptotik dev yıldızlar denilen Güneş’in birkaç katı kütlesindeki evrimleşmiş dev yıldızların titreşimleri. Ancak ekibe göre bazılarının gerçekleşmesi milyarlarca yıl aldığından bu senaryolar NGP–190387’deki florin miktarını tam olarak açıklamayabilir.
“Bu gökada için, florin seviyesinin 13.5 milyar yıl yaşındaki Samanyolu’nun yıldızlarında bulunan miktara ulaşması sadece on ya da yüzlerce milyon yıl sürmüştür. Bu tamamen beklenmedik bir sonuçtu,” diyor Hertfordshire Üniversitesinden Chiaki Kobayashi. “Yirmi yıldır devam eden araştırmalar sonucu ulaştığımız ölçümler florinin kökeni için tümüyle yeni bir kısıtlama getiriyor.”
NGP–190387’deki keşif Samanyolu ve komşularının ötesindeki ilk florin tespitlerinden birine işaret etmektedir. Gökbilimciler bu elementi daha önce, bazı gökadaların merkezindeki süper kütleli karadelikler tarafından güçlendirilen parlak nesneler olan uzak kuasarlarda bulmuştu. Ancak evrenin bu kadar erken tarihindeki bir yıldız oluşum gökadasında böyle bir keşif ilk kez yapılmıştır.
Ekibin florin tespiti yer ve uzay konuşlu gözlemevlerinin kullanımı sayesinde şans eseri gerçekleşmiştir. NGP–19038, ilk olarak Avrupa Uzay Ajansının Herschel Uzay Gözlemevi ile keşfedilmiş, sonrasında uzaklığına göre aşırı parlak olması nedeniyle Şili’deki ALMA ile gözlenmiştir. ALMA verileri ile bu sıra dışı parlaklığa kısmen Dünya’dan bakıldığında görüş doğrultusuna oldukça yakın konumdaki başka bir gökadanın neden olduğu bulunmuştur. Bu büyük kütleli gökada Franco ve arkadaşlarının gözlediği ışığı güçlendirmiş ve NGP–190387 içindeki florinin milyarlarca yıl önce yaydığı sönük ışığı tespit etmelerini sağlamıştır.
NGP–190387’nin ESO’nun Şili’de inşası devam eden ve gözlemlerine önümüzdeki on yılın sonunda başlaması planlanan, yeni amiral gemisi projesi Aşırı Büyük Teleskop (ELT) ile gelecekte yapılacak çalışmaları bu gökada hakkında daha fazla gizemi ortaya çıkarabilir. “ELT ile NGP–190387’yi yıldızlardan gelen ışık ile doğrudan gözleyebileceğiz ve bu gökadanın yıldız içeriği hakkında önemli bilgiler edineceğiz.”
Çeviri: Arif Solmaz, Çağ Üniversitesi – Uzay Gözlem ve Araştırma Merkezi, Mersin
