Kıvrımlar Gezegene İşaret Ediyor
Avrupa Güney Gözlemevi’nin (ESO) Çok Büyük Teleskopu (VLT) ile yapılan gözlemler doğmakta olan bir yıldız sistemine dair izleri ortaya çıkardı. Genç yıldız AB Arabacı etrafında gökbilimciler tarafından tespit edilen yoğun gaz ve toz diskindeki belirgin sarmal yapı oluşmakta olan bir gezegenin yerini gösteriyor. Gözlenen bu özellik ortaya çıkan bir bebek gezegenin doğrudan ilk kanıtı olabilir.
“Şimdiye kadar binlerce ötegezegen tespit edildi, ancak nasıl oluştukları çok az biliniyor,” diyor Fransa, PSL Üniversitesi, Paris Gözlemevinden çalışmayı yürüten Anthony Boccaletti. Gökbilimciler gezegenlerin AB Arabacı gibi genç yıldızları çevreleyen tozlu disklerin içinde, bir araya gelen soğuk gaz ve toz yığını şeklinde doğduklarını biliyor. Sonuçları Astronomy & Astrophysics’te yayımlanan, VLT ile yapılan yeni gözlemler bilim insanlarının bu süreci daha iyi anlamaları için önemli ipuçları sunuyor.
“Gezegenlerin tam olarak oluşma anını yakalamak için çok genç sistemleri gözlemeliyiz,” diyor Boccaletti. Ancak gökbilimciler şimdiye kadar bir bebek gezegenin genç disklerde oluşmaya başladığı yerin yeterince net ve derin görüntülerini elde edememişlerdi.
Yeni görüntüler Dünya’dan 520 ışık-yılı uzaklıkta, Arabacı takımyıldızı doğrultusunda yer alan AB Arabacı etrafındaki dikkat çekici toz ve gaz sarmalını gösteriyor. Bu şekildeki sarmallar bebek gezegenlerin varlığına işaret ediyor, bunlar gazı ‘tekmeleyerek’, “diskte, göldeki bir teknenin yaptığı gibi dalga şeklinde kargaşa oluşturur” diye açıklıyor çalışmaya katılan, Fransa Bordeaux Astrofizik Laboratuvarı’ndan Emmanuel Di Folco. Gezegen yıldızın etrafında döndükçe bu şekil giderek sarmal bir kola dönüşür. AB Arabacı’nın yeni görüntüsünde merkeze yakın çok parlak sarı renkte görülen kıvrımlar aslında yıldızdan Güneş Neptün arasındaki mesafe kadar uzaktalar ve ekibe göre gezegenin oluştuğu bölge burası olabilir.
AB Arabacı sisteminin gözlemleri birkaç yıl önce ESO’nun ortağı olduğu Atacama Büyük Milimetre/milimetre-altı Dizgesi (ALMA) ile yapıldı ve yıldızın etrafında devam etmekte olan gezegen oluşumuna dair ilk ipuçlarını sağladı. Bilim insanları ALMA görüntülerinde yıldızın yakın çevresindeki diskin iç kısımlarındaki gazda iki sarmal kol tespit ettiler. Sonrasında 2019 ve 2020 başlarında Boccaletti ile Fransa, Tayvan, ABD ve Belçika’dan bir grup gökbilimci ESO’nun Şili’de bulunan VLT’si üzerindeki SPHERE aygıtını daha net görüntüler elde etmek üzere yıldıza yönlendirdi. Böylece SPHERE ile AB Arabacı sisteminin şimdiye kadarki en net görüntüleri elde edildi.
SPHERE’in güçlü görüntüleme sistemi ile gökbilimciler küçük toz taneciklerinden gelen ve içteki diskten yayılan sönük ışığı görebildiler. İlk kez ALMA tarafından tespit edilen sarmal kolların varlığını onaylayan ekip diskte halen devam eden gezegen oluşum bölgesini de belirlemiş oldu. “Gezegen oluşumuna dair bazı teorik modellerde benzer kıvrımlar bekleniyor,” diyor LAB’den eş-yazar Anne Dutrey. “Bu iki sarmal kolun bağlantısını sağlıyor — biri içeriye gezegenin yörüngesine doğru dolanmakta, diğeri dışarıya doğru genişlemektedir — ve bunlar gezegenin olduğu yerde birleşiyorlar. Diskten sağlanan gaz ve toz oluşmakta olan gezegenin üstüne yığılarak büyümesini sağlıyor.”
ESO, ALMA ve SPHERE’in son teknoloji ürünü çalışmalarından yararlanarak ötegezegenleri araştırmak üzere 39-metrelik Aşırı Büyük Teleskopu inşa ediyor. Boccaletti’nin açıkladığı gibi bu güçlü teleskop gökbilimcilerin oluşmakta olan gezegenlerin daha da ayrıntılı görüntülerini elde etmelerini sağlayacak. “Gezegenlerin oluşumuna katkı sağlayan gazın dinamiklerini doğrudan ve daha hassas bir şekilde görebileceğiz.”
Arif Solmaz, Çağ Üniversitesi – Uzay Gözlem ve Araştırma Merkezi, Adana
